Täzelikler

   Hazar sebiti – Ýewraziýa giňişliginiň geosyýasy, ykdysady we ynsanperwer we giň gerimli energiýa, transport we aragatnaşyk düzümi merkezi bolup durýar. Bu ýerde halklaryň özara gatnaşyklarynyň taryhy asyrlara uzap gidýär. Şol bir wagtyň özünde häzirki dowam edýän prosesler – ýurtlaryň öz halklary üçin bähbitli bolmak ugrunda hyzmatdaşlygynyň, syýasy gepleşikler arkaly öz bähbitlerini goramagynyň mysaly bolup durýar. 12-nji awgustda Hazar deňziniň güni bellenilýär. Bu halkara gün 2006-njy ýylda güýje girizilen Hazar deňzini goramak boýunça çarçuwaly konwensiýanyň (Tähran) yglan edilen günüdür, onuň 20 ýyllygy indiki ýyl tamamlanar. Bu konwensiýa daşky gurşawy goramak ugrunda döwletara hyzmatdaşlyk mehanizmlerini öz içine alýar we halkara çemeleşmeleriniň ruhuna laýyk gelýär. Resminamanyň gysga wagtyň içinde – diňe üç ýylda – taýýarlanyp tassyklanylmagy sebitiň ýurtlarynyň hyzmatdaşlyga uly gyzyklanma bildirýändiginiň aýdyň görünýär.

  Konwensiýa dört protokola gol çekilmegi bilen berkidildi: sebitiň taýýarlygy, nebit zyňyndylary bilen çalşygynda baş berýän hadysalara çalt jogap bermek we hyzmatdaşlyk (Aktau protokol, 2011-nji ýyl); Hazar deňziniň ýokarky ýerlerden we ýer ýüzünde alnyp barylýan işlerden hapalanmagyna gözegçilik etmek (Moskwa, 2012); biologik görnüşleriň durnuklylygyny saklamak (Aşgabat, 2014); we daşky gurşawyň tertipde çak edilmegi (Moskwa, 2018). Şu dört protokolyň diňe ilkinji ikisi 2016 we 2023-nji ýyllarda güýje girizildi. Täjigistan bolsa hemmesine gol goýdy we ekologiýa ulgamyndaky hyzmatdaşlyga açykdygyny görkezýär. Häzirem maglumat alyş-çalşyk, gözegçilik prosesslerini öz içine alýan täze bir protokolyň taslamasy boýunça gepleşikler dowam edýär.

  Türkmenistan ekologiýa ulgamynda öňde baryjy orunlary eýeleýär. Içeri ýurt boýunça deňizde howpsuzlyk baradaky meseleler bilen bilelikde gyzyklanýan döwlet edaralaryndan düzülen Aragatnaşyk Komissiýasy bolup, ol daşary işler ministrligi, maliýe we ykdysadyýet ministrligi (suw baýlyklaryna gözegçilik ediji bölümi), daşky gurşawy goramak ministrligi  we Türkmenistanyň gidrometeorologiýa gullugy (Türkmengidromet) ýaly edaralary öz içine alýar. Şeýle hem Hazar deňziniň Instituty, beýleki degişli edaralar hem bar. Milli Hazar meýilnamasy kabul edildi we birnäçe düzgünleşdiriji resminamalar işlenip düzüldi. Türkmenistanda senagat obýektleri üçin ekologiýa depgini köpçülikleýin tertipde saklanýar, energetika we tebigy serişdeler pudagyndaky kärhanalar “Ekologiýa gözegçiligi gullugy” tarapyndan yzygiderli barlaglara alnyp barylýar.

12-nji awgust 2018-nji ýylda Aktauda (Gazagystan) Hazar deňziniň hukuk statusy boýunça Konwensiýa gol çekildi. Bu, sebitiň bäş döwletiň arasynda bitewi hyzmatdaşlygy alamatlandyryp, sebitiň durnukly ösüşini, howpsuzlygyny we stabilizasiýasyny üpjün etmek üçin daşary çykalga gözlemezden hyzmatdaşlygyň ölçegidir. Konwensiýa 1996-njy ýylda diplomatlaryň düzümindäki ýörite iş topary tarapyndan başlandy hem-de 2018-nji ýylda kabul edildi. Bu halkara resminamasy öňki Sowet-Eýran şertnamalaryny (1921 we 1940-njy ýyllar) alşyldy.

Konwensiýa boýunça, Hazar deňziniň suw meýdany esasan deňiz hasaplaýar, bu häli ýylda gol çekilen ýurtlaryň umumy peýdalanmagyna degişli, olaryň deňiziň töweregindäki ýerleri hemara ýörite ylalaşyklar bilen bölünýär. Deňizleriň düşegi we tebigy baýlyklary halkara hukukynyň esaslary boýunça bölünýär. Deňiz ulaglary, balykçylyk we ylmy barlaglar tarapyndan bilelikdäki düzgünler boýunça amala aşyrylýar. Meselem, diniň aşagynda gaz geçirijiniň gurluşygy diňe şol çäkleriň eýesiniň razylygy bilen mümkin bolup biler.

  Şeýle hem, konwensiýada gol çekilmedik güýç ulanýan güýçleriň deňize girmegine gadaganlyk goýulýar we ýurtlaryň deňiz howpsuzlygyny saklamak boýunça jogapkärçiligi belgilendi. Tebigy baýlyklary peýdalanmak ugrundaky hukuklar 25 mile çäkli etrapda ýurduň kanunlarynyň esasynda dolandyrylýar. Şeýle hem deňiz biologik köpdürlüligini goramak boýunça komissiýa döredildi we ýokary derejeli iş topary aragatnaşyk we hyzmatdaşlygy güýçlendirýär.

Sebitiň ýurtlary arasyndaky hyzmatdaşlyk barada hem birnäçe ylalaşyk bar: howpsuzlyk boýunça (2010), gidrometeorologiýa, suw baýlyklaryny goramak, halasçylyk we betbagtçylyk çäreleri (2014). Türkmenistan tarapyndan teklip edilen goşmaça ylalaşyk – deňizde ylmy barlaglaryň geçirilmegi barada – häzirki wagtda işlenilýär. Bu taslama sebitiň ýokary okuw mekdepleri we ylmy institutlarynyň arasyndaky hyzmatdaşlygy giňeltmegi maksat edinýär.

Hazar dünýäniň beýleki deňizlerinden aýrylyp, ýeke-täk sebit we kontinental howa we tebigy şertleriň täsirinde galýar. Diňe deňize akýan derýalaryň suwunyň bolmagy däl, eýsem onuň töweregindäki ýerleriň tebigy şertleri hem deňziň ýagdaýyna täsir edýär. Esasy mesele — suw derejesiniň üýtgemegi. Taryhda deňziň kenarýaka baglanyşyklary hiç haçan statik bolmandy. Suw derejesiniň iň pes we iň ýokary derejesi arasyndaky tapawut 100 metre ýetýär. Öne çykýan mysal — (hwalyn transgressiýa) diýlip atlandyrylýan wakalar, bu ýagdaýlar takmynan 18 müňden 13 müň ýyla çenli aýtdy. Suw derejesi 50 metre ýokary bolup, meýdanyň ululygy köp esse köpeldi, esasan demirgazyk böleginde. Bu ýagdaý paleoklimatky täzelenmeler bilen düşnükli edildi: derýalaryň deltalary ýapşyk bolmagyndan, sebitde suwlar ýerine girmän deňze akyp gitmeginden we sebitdäki garryznyň pes bolmagyndan sebäpli.

Bu ýagdaýlar Skanadinawýa buzluklarynyň eremegi bilen baglanyşdyryldy. Ondan galan suwlar derýa ulgamyna goşuldy, şu gün olaryň köpleri ýok. Bu hadysalar ýerüsti çöl meýdanynda kosmosdan görünýän dünýäniň beýik derýasy ýaly görkezip biler.

  Ýöne häzirki ýüzlenme haslykda tizlik bilen bolup, adam ýaşynyň bir nesli içinde käbir täsirleri has agyr bolýar. Suw derejesindäki üýtgemeler biota üýtgemelerine täsir edýär. Bu ýagdaýlaryň klimat üýtgemeleri bilen baglydygy hem aýdylýar. Bu bolsa suw gatlagynyň temperaturasynyň ýokarlanmagyna, suw akymynyň we howanyň üýtgemelerine getirýär. Şeýle-de suwlaryň mukdary, derýalaryň hem-de buzlylyk ýagdaýynyň üýtgemesi ýaly hadysalar şekillener.

Suw derejesiniň üýtgemesi aýlaw meýdanlaryny, suw kenarlarynyň görnüşlerini üýtgedip biler. Suw peselsede, ýerler birleşýär; ýokary bolsa, ýerler suw asty bolýar. Hazar deňziniň kenarlarynda we tanymal adalarynyň tebigy ekologiki ýagdaýlary ylmy merkezleriň ünsüni çekýär. Ýakyn wagtlarda adam eli bilen gurulan bir sany emeli adanyň hem bar bolandygy bellenilýär. Ýüzlerçe kiçi adalar bar, olaryň 

Suw kenarlarynyň hereketi deňiz ulaglarynyň meýilnamasyny üýtgedip bilýär, kenar gurluşlaryny goramak we meýilleşdirmek ýaly meseleler ýüze çykýar. Howa we suw şertlerini yzarlamak üçin 1994-nji ýylda bäş döwlet gidrometeorologiýa we monitoring boýunça koordinasiýa komitetini (KASPKOM) döretdi. Iki ýylyň içinde agza ýurtlaryň nobatdaky ýolbaşçysy saýlanýar. Türkmenistanyň gidrometeorologiýa agentligi sebitiň birnäçe stansiýalarynda meteorologiki we suw parametrlerini yzygiderli yzarlamak bilen meşgullanýar. Günbatar Hazar deňziň sektoryndaky birnäçe stansiýalar gelen ýyllarda döredilipdir we olar aralyk suw giňişligini, suw mukdaryny we duzlulygyny ölçemäge mümkinçilik berýär.

Türkmenistanda Milli syýahatçylyk zolagy "Awaza" 2007-nji ýylda gurluşy başlanyp, şol ýerde hem gözegçilik serişdesi bar.

Hazar deňziniň saglygy onuň kenarynda ýaşaýan halklaryň saglygy bilen göwnejaý baglanyşyklydyr. Sebitiň ykdysady ösüşiniň durnuklylygyny üpjün etmek üçin ýerli tebigy ulgamlar we ekosistemalar ýokary derejede goralmaly. Bäş ýurduň gatnaşyklarynyň netijesinde kabul edilen sebit konwensiýalar we olaryň goşundylary Hazar we sebitiň ekologiýasy bilen bagly ähli kynçylykly meseleleriň çözgüdine gönükdirilendir.

Hazar deňzinde hyzmatdaşlykda dowamlylygy, howpsuzlygy, durnuklylygy saklamak maksady bilen sebitiň ýurtlary üçin ýörite guramalar döredildi we olaryň netijeliligi yzygiderli ýokarlandyrylýar. Prezident Serdar Berdimuhamedowyň we beýleki liderleriň öňdebaryjy tagallalary sebitiň ekologiýa ugurly işlerine uly üns berilmegini üpjün edýär.

Türkmenistan we beýleki kenarýaka ýurtlar Hazar deňziniň ekologiýasyny goramagyň we durnukly ulanylyşyny üpjün etmegiň möhüm ugurlary boýunça hyzmatdaşlygy dowam etdirýärler. Geljegiň meýilnamalaryndan biri hem deňiz akwakulturasyny ösdürmek, suw serişdelerini tygşytly ulanmak, tebigy baýlyklary ýetip barýan şertlerde gaýtadan dikeltmek strategiýalarydyr.

Şeýle hem, sebitiň ýurtlary arasynda ylmy-tehniki hyzmatdaşlygy artdyrmak, ekologiýa taýdan arassa tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy, ekologiýa gözegçiliginiň tizlik bilen ösdürilmegi geljekki ugurlar hasaplanýar.

Hazar deňziniň ekologiýasyny goramak we ykdysady taýdan durnukly ösüşini üpjün etmek üçin sebitiň döwletleriniň arasynda hyzmatdaşlygy ösdürmek möhüm mesele bolup durýar. Sebit ýurtlary suwy tygşytly ulanmak, tebigy baýlyklary saklamak, suwuklylyk we tebigy tebigy serişdeleriň durnukly ulanylyşy ugrunda utgaşykly çäreleri dowam etdirýär.

Geljekde sebitiň ylym we tehnologiýa mümkinçiliklerini güýçlendirmek, halkara ugurly gözegçiligi ýaýmak, täze tehnologiýalary ornaşdyrmak esasy ugurlar bolup durýar. Şeýle hem, durnuklylyk we durnukly durmuş üçin yzygiderli çäreleriň görülmegi meýilleşdirilýär.

  Sebitiň ýurtlarynda hereket edýän çäreler çäkli däl we sebitiň ekologiýasyny goramak boýunça halkara standartlary bilen gabat gelýär. Şeýlelikde, sebitiň deňiz ulgamynyň durnukly saklanmagynda ýurtlaryň gatnaşygyny artdyrmak, yzygiderli maglumat alyş-çalşygyna mümkinçilik bermek ileri tutulýar.

Hazar ýurtlary häzirki wagtda hem sebitara hyzmatdaşlygy ösdürmek, ekologiýa standartlaryny we durnukly ösüşi üpjün etmek ugrunda işjeň hereket edýärler. Bular, awtomatlaşdyrylan maglumat alyş-çalşyk ulgamlaryny giňeltmek, deňiz meýdançalarynyň biologik baýlygyny goramak, ekologiýa taýdan arassa tehnologiýalary ornaşdyrmakdyr. Şeýle hem sebitiň döwletleriniň ylmy merkezleriniň arasynda hyzmatdaşlygy artdyrmak, bilelikdäki ylmy-gözleg işlerini amala aşyrmak bolýar.

  Geljekde sebitiň tebigy baýlyklaryny durnukly ulanmak, täze ylmy-tehniki çözgütleri ornaşdyrmak we ekologiýa ulgamynda dostlukly şertleri döretmek üçin şertler has-da pugtalandyrylar. Döwletleriň arasynda parlamentara debatlar, ugurdaş maslahatlar we sebiti doly çekip alýan forumlar dowam eder.

Sebitiň durnukly ösüşine ýetmek üçin hemme taraplaýyn hyzmatdaşlyk möhümdir. Türkmenistan bu ugurda öz goşandyny uly hormat we ygrarlylyk bilen goýýar. Sebitara sammitlerde öňdebaryjy ideýalar terk ediler, täze başlangyçlar kabul ediler we Hazaryň ekologiýasy üçin bilelikdäki jogapkärçilik güýçlendirilýär.

Hazaryň durnukly ösüşi diňe sebitiň ýurtlarynyň däl, eýsem dünýä jemgyýetçiliginiň tapawutsyz ünsüni hem talap edýär. Şeýlelik bilen, geljekki ýyllarda ysnyşykly işleri dowam etdirip, sebitdäki tebigy baýlyklaryň goralmagyny üpjün etmek mümkindir.

  Häzirki wagtda Hazaryň ekologiýasy, ykdysadyýeti we sosial durmuşynyň durnuklylygyny üpjün etmek üçin alnyp barylýan işler dowam edýär. Bäş ýurduň hyzmatdaşlygy sebitiň durnukly ösüşiniň esasyny düzýär. Türkmenistan bu ugurda öz öňüni alyş çäreleri, ekologiýa gözegçiligi we halkara ylalaşyklaryny durmuşa geçirmek bilen aýratyn goşant berýär.

Dünýä derejesinde hem sebitiň ähmiýeti artýar, bu bolsa halkara hyzmatdaşlygyny we sebitiň üpjün ediji meseleleri çözmek ugrundaky tagallalary güýçlendirýär. Şunuň bilen birlikde, geljek ýyllarda ylmy esaslara hem-de tehnologiýa mümkinçiliklerine has köp ünsi jemlemeli.

Hazaryň durmuş, ykdysadyýet we ekologiýa ugurlarynda durnukly ösüşini üpjün etmek diňe hyzmatdaşlygy ösdürmek bilen mümkin. Sebitiň ýurtlarynyň arasynda bolup geçýän ylalaşyklar, konwensiýalar we protokollar şeýle maksatlara gönükdirilen, olaryň üstünlikli durmuşa geçirilmegi sebit hem-de halkara derejesinde uly ähmiýete eýe.

Hazar deňziniň we sebitiň tebigy baýlyklaryny gorap saklamak, olaryň geljek nesillere ýetirilmeli miras hökmünde hormatlanmagy diňe gatnaşyklary berkitmek we ynamly hyzmatdaşlyk arkaly amala aşyrylar.