Täzelikler

   3-nji noýabrda Aşgabat şäheriniň "Ýyldyz" myhmanhanasynyň maslahat zalynda OHTHÝPBGP pudagynda kämilleşdirilen gözegçilik ulgamynyň ýol kartasynyň taslamasyny we hödürlenýän modelini ara alyp maslahatlaşmak boýunça seminar geçirildi. Bu çäre Germaniýanyň Halkara Hyzmatdaşlyk Jemgyýetiniň (GIZ) "Merkezi Aziýada howanyň üýtgemegi bilen toplumlaýyn ýer dolandyryşy" maksatnamasynyň çäginde geçirildi. Ara alyp maslahatlaşmaga Daşky gurşawy goramak ministrliginiň, Oba hojalyk ministrliginiň, Çöller, ösümlikler we haýwanat dünýäsi milli institutynyň (ÇÖHDMI) wekilleri, döwlet guramalarynyň esasy hünärmenleri, milli bilermenler we pudagara komissiýalar gatnaşdylar. Maslahatyň esasy maksady ýer gözegçiligini gowulandyrmak, innowasiýalary ornaşdyrmak we howanyň üýtgemegini hasaba almak bilen serişdeleriň durnukly ulanylyşyny üpjün etmekdir. 

GIZ maksatnamasynyň Türkmenistandaky milli utgaşdyryjysy Gülnara Mergenowa toplumlaýyn ýer dolandyryşynyň häzirki ýagdaýynyň ilkinji ädim hökmünde toplumlaýyn seljermesiniň geçirilendigini belledi. Netijeler, şol sanda gözegçiligi gowulandyrmak boýunça teklipler, ýol kartasynyň - maksatlary, wezipeleri, jogapkär taraplary we möhletleri kesgitleýän resminamanyň esasyny düzer. Seminar deslapky taslamalary, üýtgetmeleri we wezipeleri ministrliklere tabşyrmazdan öň özara barlamak üçin ara alyp maslahatlaşmaga mümkinçilik berdi.

   ÇÖHDMI-niň alym kätibi we BMG-niň Biodürlülik boýunça Çarçuwaly konwensiýasynyň milli wekili, biologiýa ylymlarynyň kandidaty Jumamyrat Saparmyradow agrobiologik dürlülige gözegçiligiň modelini hödürledi. Ol ekologiýa deňagramlylygyny saklamak üçin aýratyn goralýan tebigy ýerleriň (AGTÝ), garyşyk maksatly ýerleriň we suwy goraýyş, çig mal, dynç alyş we medeni landşaftlaryň ýagdaýyny gözegçilikde saklamagyň möhümdigini nygtady. Tebigy goraghanalar howp astyndaky görnüşleriň ýaşaýyş ýerlerini, görnüşleriň dürlüligini we ýagdaýyny hasaba alýar; maglumatlar "Tebigy ýyl ýazgysy" kitaplarynda – tebigaty goraýyş çäreleriniň esasyna jemlenýär. 

Ýurt boýunça biodürlüligiň doly keşbini almak üçin maglumatlar we seljermeler gerek. Tebigy we hojalyk ýerleriniň arasyndaky serhetýaka zolaklary öz içine alýan ähli tebigy gurşawlara ünsi jemläp, ösümlik we haýwanat dünýäsini goramak ýa-da daşky gurşawy goramak boýunça pudagara komissiýanyň işgärler kuwwatyny ýa-da jogapkärçiliklerini güýçlendirmek teklip edilýär.

   J. Saparmyradow Döwlet serhet gullugy bilen hyzmatdaşlykda Üstýurtda toýnakly haýwanlaryň göçüp-gonanda simli germewlerde heläk bolmagynyň öňüni almak üçin geçelgeleriň döredilýändigi gürrüň berdi. Hukuk goraýjy edaralaryň gatnaşmagynda (ýangyn howply döwürlere meňzeş) bikanun aw awlama garşy göreşmek boýunça pudagara meýilnama durmuşa geçirilýär. Inwaziw görnüşlerini, çekirtgeleri we seýrek haýwanlary gözegçilikde saklamak üçin institutsional esas döredilýär; howanyň täsirleri göz öňünde tutulýar. Meýilnamalar zenan hünärmenleriň iş ösüşini we tehniki taýdan berkidilen infrastrukturaly biodürlüligiň bitewi keşbini öz içine alýar. 

Kamera duzaklary (fotolowuşka) giňden ulanylýar; Köýtendag tebigy goraghanasynyň hemra aragatnaşygyna we GIS tehnologiýalaryna esaslanýan akylly ulgamlar bilen oňyn tejribesiniň giňeldilmegi teklip edilýär. Inspektorlar, alymlar, çopanlar, syýahatçylar we ýer ölçeýjileri tarapyndan ulanmak üçin hukuk bahalandyrmasy we kadalaşdyryjy çarçuwa gerek; merkezleşdirilen serwer döredilýär; we işgärleri taýýarlamak işlenip düzülýär. Pudaga ýaş, höwesli hünärmenler gerek; ýokary okuw jaýlary bilen işlenilýär we bar bolan işgärler üçin hünär okuwlaryny geçirýärler (smartfon, programma üpjünçiligi we elektron görnüşleri ulanmak).

   Ýer - bu janly madda, iýmit önümleriniň kärhanasy, suw süzgüji we howa aýlawy gaz çalşyjydyr. Öri meýdanlary we tokaýlar uglerody gulplaýar we howanyň üýtgemegini haýalladýar.

Oba hojalyk ministrliginiň Ýer serişdeleri gullugynyň başlygynyň orunbasary Gowşut Şadurdyýew döwlet gözegçiligi barada gürrüň berdi: Konstitusiýa laýyklykda, ýer döwlete degişli. Ýer bölekleri indeksirlenmegi, administratiw bölünişikleri hasaba almak bilen kadastr kartasy işlenip düzülýär; ýer bermek boýunça toparlaryň, inwentarizasiýa we hasaba alyş býurosynyň işleri birleşdirilýär. 2005-nji ýyldan bäri her ýyl Döwlet statistika komitetine ýer balansy hödürlenýär. Klassifikator ýedi kategoriýany öz içine alýar: tokaý gaznasy – 2,2 million gektar, oba hojalyk – 27,8 million gektar, döwlet goraghanalary – 16,3 million gektar; goralýan ýerler, şypahanalar we medeni ýerler – takmynan 1 million gektar. 

   Gatnaşyjylar tokaý we öri meýdanlarynyň çäkleriniň giňeldilip bilinjekdigi, täze hasaba alnyşy talap edýändigi barada ylalaşdylar. Teklipler: öri meýdanlarynyň terminologiýasyny standartlaşdyrmak we "ýerleriň zaýalanmagyny" kesgitlemek; himiki analiz bilen uzakdan gözegçilik geçirmek; oba hojalyk ýerleriniň barlag sikllerini gysgaltmak (häzirki wagtda diňe her bäş ýylda bir gezek daýhan birleşikleri üçin); döwlet gullukçylaryny GIS we emeli intellekt boýunça taýýarlamak. "Türkmegiprozem"-iň agrohimiýa laboratoriýalary öri meýdanlarynyň ot-çöp kuwwatyny bahalandyrýar; ylym bilen senagatyň arasyndaky gatnaşyklary ösdürýär.

Tokaý hojalygy, ösümlikleri goramak we dolandyrmak ÇÖHDMI-ň uly ylmy işgäri Güljemal Gurbanmämmedowa tokaýlaryň dikeldilmeginiň taryhyny, görnüşleriň biologiýasyny we düzgünleşdirilişini ara alyp maslahatlaşdy. Tokaý atlaslaryny täzelemek, 150 ýyllyk ösdürilip ýetişdirilen tokaý hojalygy tejribesine esaslanyp gerek. Sanaw (welaýat boýunça) paýlanyldy we maglumatlar könelişýär. Biometriýa, görnüşleriň düzümi we ýaşy hasaba alynýar; hoz we türkmen arça agaçlarynyň ýagdaýy kanagatlanarly däl. Howa fenologiýasyny üýtgedýär we zyýankeşleriň ýaýramagyny çaltlaşdyrýar.

   Gözegçilik tokaý hünärmenlerini, botanikleri, zoologlary we toprak alymlaryny meýilleşdirmek we hasabat bermek üçin öz içine alýan köpugurly wezipedir. Maksatlara işgärleri taýýarlamak, býujet goldawy we ýöriteleşdirilen serişdeler girýär. Usuly gollanma, meýdan gollanmasy, kanunlara degişli düzgünler ("Öri meýdanlary barada"); alymlar, daýhanlar we tokaýçylar üçin pudagara merkez; arhiw registri; we tokaý mikroklimatyny gözegçilik etmek üçin howa stansiýalary teklip edilýär.

Ara alyp maslahatlaşmalar tokaý hojalygyna: inwentarizasiýa, tokaý gaznasynyň çäkleri, agaçly ösümlikleri bolan öri meýdanlary; dikeltmek, goramak, ekmek we kesel döredijileri öz içine alýan ösümlikleriň girizilmeginiň öňüni almak meselelerine gönükdirildi. Hoz we arça agaçlaryna aýratyn üns berildi: täzeden döremegiň gowşaklygy, keseller; dikeltmek we maslahat merkezleri üçin teklipler.

Weteran tokaýçyын  Akmyrat Atamyradow şeýle nygtady: tokaýlaşdyrmak uzak möhletli tagalladyr; biosenozlar üçin gözegçilik etmek möhümdir. Gurak howada dikeltmek işleri haýal gidýär; türkmen arçasy ýylda 3-5 sm ösýär we köne agaçlar tebigy ýadygärlikler hasaplanýar.

Seminar köp pudaklaýyn çemeleşmeler boýunça toparlaýyn ara alyp maslahatlaşmalar bilen tamamlandy. Resminamalar - integrasiýa edilen model we ýol kartasy - daşky gurşawy goramak edarasy tarapyndan utgaşdyrylan edaralara hyzmatdaşlygyň netijesidir. Olar ýabany tebigatyň, oba hojalyk ýerleriniň we tokaýlaşdyrmagyň hasaba alynmagyny üpjün eder, durnukly ösüşi öňe sürer.