Täzelikler

  Asbas gala. Asbas gala ýerli ilatyň atlandyryşy boýunça Isbaz galasydyr. Ol Amyderýanyň çep kenarynda Seýdi şäherinden takmynan 15 kilometr daşlykda Isbaz geňeşligindäki adybir obanyň golaýynda ýerleşýär. Bu gala barada käbir maglumatlar gündogary öwreniji alymlar W.W. Bartoldyň, G.A. Pogaçenkowanyň, G.Ý. Trapeznikowyň, M.Ý. Massonyň işlerinde agzalyp geçilýär. Gala ylmy edebiýatda Asbas adyny alypdyr.

Isbaz galasy hakynda belli gündogarşynas alym W.W. Bartold özüniň „Mawerennahr hakynda geografik oçerk“ (Soçineniýa 1, Moskwa 1963 ) diýen işinde, Amyderýanyň çep kenarynda Amuldan aşakda bäş günlük ýolda Horezmiň ilkinji şäheri Tahyriýa şäheriniň ýerleşýändigini, oňa çenli aralykdaky bentleriň arasynda Asbas atly duralganyň bolandygyny belläp geçýär. Orta asyr alymy Istahriniň işinde bolsa Asbas duralgasynyň Amuldan, takmynan, 90 kilometr daşlykda ýerleşýändigi bellenip geçilýär (hakykatdan hem Isbaz gala Türkmenabat şäherinden 90 kilometr daşlykda ýerleşýär).

Isbaz galany G.A. Pugaçenkowa we G.Ýe. Trapeznikow dagylar öwrenipdirler. Olar bu galanyň orta asyra degişlidigini anyklapdyrlar. Ýadygärligiň esasy böleginiň tutýan meýdany bir gektardan gowrak bolup, onuň demirgazyk-gündogar tarapyny Amyderýanyň suwy ýumrupdyr. Galanyň merkezi bölegi üç bölekden ybarat bolup, olaryň hersiniň gorag diwary bolan. Onuň demirgazyk-gündogar burç tarapyndakysy has beýik bolup, ol göniburçluk görnüşi eýelän we günorta diwarynda derwezesi bolupdyr. Galanyň diwarlary çig kerpiçden we pagsadan gurlupdyr. Ikinji böleginiň günorta-gündogar diwarlarynyň ýykylan gum örküjinde hormatlanýan şahs Isbaz babanyň gubrunyň ýerleşýändigi aýdylýar. Galanyň üstünden nagyşly küýzeleriň, syrçaly gap-çanaklaryň, çäýnek-käseleriň bölekleriniň, şeýle-de soňky döwürlerde ýer astynda gömlüp galan uly haraz we el degirmeniniň daşlarynyň, uly keramiki küýzäniň (hum) tapylmagy galada geçmişde ýaşaýşyň bolanlygyna şaýatlyk edýär.

   Ýadygärlikde geçirilen barlagyň netijesinde Isbaz galanyň VIII-XIII asyrlara degişlidigi anyklanýar. Alymlaryň maglumatlaryny, ýagny ýazuw ýadygärlikleri bilen deňeşdirip, Isbaz gala irki orta asyrlara degişli kerwen duralgalarynyň biri bolupdyr diýen netijä gelindi. Bu ýerde kerwenleriň düşläp, dynç almaklary üçin amatly jaýlaryň, şeýle hem söwda ýoluny goran harby garnizonyň we az sanly ilatyň ýaşan bolmagy mümkindir. 

Belli arheolog M. Ýe. Masson özüniň „Orta asyrlaryň Merwden Horezme we Mawerennahra söwda ýollary“ (GTAET, tom 13, 1966) diýen işinde galanyň çäginden tapylan orta asyrlara degişli bolan 24x24x4 santimetr ölçegdäki bişen 34x34x5 santimetr ölçegdäki çig kerpiçlerdir we beýleki arheologiki tapyndylar, bu galada VIII asyrdan tä XIII asyryň başlaryna çenli ýaşaýyşyň gülläp ösendigini aňladýar diýip belleýär. Şol bir wagtyň özünde alym XIII asyryň ahyrlaryndan başlap tutuş XIV asyra degişli arheologiki maglumatlaryň ýetmezçilik etmegi bolsa galanyň mongollar tarapyndan weýran edilmegi bilen baglanyşyklydyr diýen çaklamany öňe sürmäge esas berýär.

Şeýlelikde, Isbaz galasy geçmişde Amuldan Horezm aralygyna gatnaýan kerwen ýolunuň möhüm nokatlarynyň biri hasaplanypdyr. Bu ýerde ýolagçylara wagtlaýyn düşlemäge, howpsuz dynç almaga şert döredilipdir.

   Daşahyr galasy Asbas galadan 14-16 kilometr demirgazyk-günbatarda adybir tokaýlygyň gyrasynda ýerleşýär. Gadymy gala, kerwensaraý häzirki döwürde doly ýykylyp ýumrulan. Galada daşdan bejerilen uly ahyr bolupdyr (S. Ataniýazow, 1980).

  Daýahatyn kerwensaraýy Dänew etrabynyň Gabakly geňeşliginiň çäginde ýerleşýär. Ol IX asyrda arap halyflarynyň Apbasylar dinastiýasynyň Horasana bellän hökümdary Tahyr ibn al-Hüseýn (höküm süren döwri 821-822-nji ýyllar) tarapyndan bina edilipdir. Ol zäherlenip, duýdansyz aradan çykýar. Onuň ýerine ogly Tahyr Abdallah (822-873) Horasana hökümdar bolýar. Daýahatyn kerwensaraýyna ilki Tahyryň rabaty, soňra Daýahatyn diýlip at berlen. Ilat arasynda Baýhatyn adyny hem alypdyr. Daýahatyn sözüniň “daýa” bölegi arap sözi bolup, “mülk”, “oba”, “bejerilen ýer”, hatyn (puşty dilinde gatyn) sözi bolsa “daş”, “daşdan edilen” diýen manyny berýär.“Daýahatyn” adyň döreýşi barada bolsa ýerli ilatyň arasynda dürli rowaýatlar bar. 

Ilkibaşda kerwensaraýyň daşky galyň pagsa diwarlary 112x125 m, ölçegdäki rabaty IX asyrda bina edilipdir. Şol döwürde oňa Tahiriýa (Tahyryň rabaty) diýilýän eken. Bu at bolsa öz döwürleriniň belli taryhçysy Ýakutyň pikirine görä, Tahyr ibn al-Hüseýniň ady bilen baglanyşyklydyr. Rabatyň içinde gurulan kerwensaraý bolsa alymlaryň pikirine görä XI-XII asyrlarda bina edilipdir.

   Kerwensaraýyň diwarlary çig kerpiçden bina edilip, daşy we içi bişen (28x28x5,5 sm) kerpiçden ussatlyk bilen utgaşdyrylyp örülipdir. Şeýle usulda örülmeginiň çig kerpiçleriniň geçirijiliginiň (ýylylygy) pesdigi nazarda tutulandygy, jaýlaryň gyşda ýyly, tomusda salkyn bolmagyny üpjün edýändigi bilen düşündirmek bolar.

   Onuň taraplary 53x53 m. inedördül görnüşinde gurlup, 23 sany ululy-kiçili jaýlardan ybarat bolup, olaryň öňi üsti ýapyk eýwanlar bilen sepleşip gidýär we howlusynyň taraplary 30x30 metre barabardyr.

Howlynyň çar tarapynda bir meňzeş gaýtalanýan eýwan sütünleri, arkaly nagyşly kerpiçler bilen bezelip örülendir. Şeýle hem onuň esasy belent girelgesi we ululy-kiçili içki jaýlaryň arkaly, dört burçundaky diňleri özboluşly owadanlyk berýär.

Onuň esasy girelgesi, derwezesi demirgazyk-gündogar tarapynda ýerleşýär. Derwezäniň ýokarsynda tugranyň içinde bişen kerpiçden arap ýazuwynda halyflar (dört çaryýarlaryň ady) Abu-Bekiriň, Omaryň, Osmanyň, Hezreti Alynyň atlary ýazylan nepis ýazgy ýerleşdirilipdir.

  Horasan hem-de Horezm merkezleşip ugran döwürlerinde Daýahatyn kerwensaraýy harby goranyş berkitmesi hem-de goşun düşelgesi, ýagny Horezm goşunlarynyň birikmeleriniň menzilgähi bolup hyzmat edipdir we kem-kemden pugtalandyrylypdyr. Şeýlelikde, Daýahatyn kerwensaraýy ilkibaşda harby maksatly düşelge bolup, soňra Seljuk türkmenleriniň zamanynda söwda kerwenleriniň düşleýän ýerine öwrülipdir. Daýahatyn kerwensaraýyna baý aýal adam hojaýynçylyk edipdir, şol sebäpli Baýhatyn kerwensaraýy diýen adyny hem alan. Kerwensaraý XV asyrda Soltan Hüseýn Baýkara tarapyndan täzeden abadanlaşdyrylypdyr. Beýik şahyr Alişer Nowaýy Daýahatynyň iň owadan kerwensaraýdygyny wasp edipdir.

Kerwensaraý öz döwründe Beýik ýüpek ýolunyň ugrunda Amul ― Horezm aralygynda kerwenleriň esasy düşelgesi bolup, XVI asyra çenli hyzmat edipdir.

Daýahatyn kerwensaraýynyň weýran bolmagyna Hywa hany Muhammet Eminiň 1855-nji ýylda Merw we Saragta garşy harby ýörüşinde kerwensaraýda düşläp, goşunlarynyň her biriniň 5 sany kerpiji ýol belgisi üçin almagyny buýurmagy bilen başlanan bolmagy mümkin diýen rowaýat hem bar. Muhammet Emin Saragtyň eteginde tekeler bilen bolan söweşde 1855-nji ýylda öldürilen.

Daýahatynyň 15 kilometr gündogar tarapynda gadymy garawulhananyň ýykylan diwarlarynyň galyndylary saklanyp galypdyr. Şu ýerdäki Zöwrüň diňi diýip at berilýän diň bolsa, geçmişde Buhara emirliginiň we Hywa hanlygynyň araçägi bolupdyr.

   Dargan gala, şäher. Ýykylyp zaýalanan galyndylary goraghananyň Darganata etrabyndaky Görelde bölüminiň golaýynda saklanyp galypdyr.

Türküstan arheologiýa söýüjiler gurnagynyň kätibi N.S. Lykoşkin Dargan galanyň galyndylaryny ilkinji bolup görüp, ýazga geçiripdir we 1896-njy ýylda ol baradaky maglumatlary çap edipdir. Soňra Türküstan arheologiýa söýüjileri gurnagynyň agzasy A.D. Kalmykow Dargan galasynda bolup, geçiren barlaglary barada gysgaça maglumatlary 1908-nji ýylda Daşkentde çap edipdir. 1918-nji ýylda N.S. Lykoşkin Türküstan halk uniwersitetiniň mugallymy bolup işlän döwründe Daşkentde “Hatam-taý” ady bilen Darganata barada oçerk ýazyp, neşir edipdir. 1925-nji ýylda A.A. Semýonow Orta Aziýanyň arhitektura ýadygärlikleri baradaky işinde Dargan galasy, onuň daşyndaky XIX asyra degişli metjit we beýik şahslaryň mawzoleýi barada gysgaça maglumatlary belläp geçipdir.

   S.P. Tolstowyň ýolbaşçylygyndaky Horezm ekspedisiýasynyň düzümindäki S.A. Ýerşowyň otrýady Dargan galasynyň galyndylaryny öwrenip, netijelerini 1939-njy ýylda Moskwa şäherinde çap edipdir.

1954-nji ýylda Günorta Türkmenistan toplumlaýyn arheologiýa ekspedisiýasynyň XXIV otrýady tarapyndan Dargan gala üç günläp düýpli öwrenilýär we netijeleri G.A. Pugaçenkowanyň işlerinde beýan edilýär.

Geçmişdäki Darganyň hökümdarlaryndan ýerli ilat diňe Mirzab-şah Jahangir Horezmi barada maglumatlary bilýärler diýlip bellenip geçilýär. Ol şol döwürdäki Horezmiň şasy Soltan Muhammediň kowmundan bolup, musulmanlary goldapdyr. Ilat arasynda onuň gubury Darganata mawzoleýinde ýerleşdirilen diýen çaklamalar hem bar.

Dargan araplaryň Orta Aziýa gelmezinden öň gurlan we X asyrda ol güýçli ösen şäherleriň biri bolup, Horezmiň merkezi Jurjanydan (Gürgen) soň ululygy boýunça ikinji şäher bolupdyr.

Taryhçy Makdasynyň bellemegine görä, Darganda gymmat bahaly daşlardan we altyn çaýylan bezegli, owadan metjit bolupdyr. Şeýle-de Amyderýanyň gyrasynda uzynlygy 12 kilometre ýetýän üzüm baglary bolup, olardan başga ýurtlara satmak üçin üzüm äkidilipdir. Darganda Amyderýadan uly geçelge bolan, Amuldan Dargana çenli kerwen ýoly 6 günlük hasaplanypdyr.

1219-njy ýylyň noýabr aýynda Merwden Horezme barýarka, belli taryhçy Ýakut Darganda bolup, ol öz işlerinde Horezmiň araçäk şäheri bolan Darganyň beýik kenarda ýerleşendigini, şäher bilen Amyderýanyň arasynda ýerli ilatyň baglarynyň we ekin meýdanlarynyň bardygyny belläp geçýär.

   Bu ýerde geçmişiň taryhy ýadygärliklerinden Dargan gala, Ak gala ýa-da köne galanyň galyndylary häzirki döwre çenli saklanyp galypdyr. Olaryň meýdany 6 gektar bolup, töweregi güýçli diwar bilen berkidilen, kä ýerinde diwaryň beýikligi 8 metr bolan. Diwarlar pagsadan diklenip, aşagy giň, beýige uzaldygyça inçelip giden. Pagsadan salnan diwaryň galyňlygy 2,60 metr bolup, aýry-aýry bölekleri ýarym öwrüm görnüşinde gurlan. Ilkibaşda gurlan diwarlar könelip başlanda, olaryň iki tarapyndan goşmaça diwar göterilen, arasyna toprak, kerpiç bölekleri taşlanyp galyň goşmaça diwar diklenen.

Soňky döwürlerde diwar galdyralanda 34x34x5-7 sm ölçegdäki çig kerpiçleri ulanypdyrlar. Galanyň goranyş ýagdaýyny gowulandyrmak ugrunda goşmaça diwarlar diklenipdir. Galanyň astynda bişen kerpiçden ýasalan gowak tapyldy. Ol hapalary kenara çykarmak üçin gurlandyr diýlip çak edilýär. Dargan galanyň gündogar we günbatar tarapynda derwezeleri bolypdyr. Galada köp sanly ýaşaýyş gurallary, çaga oýnawaçlary (palçykdan ýasalan atjagazlar), şeýle-de bişen kerpiç galyndylary 50x37x5 sm, 28x28x5 sm, 27x27x4,5 sm, 26x26x4 sm, çig kerpijiň 24x24x4 sm, X, XI, XII asyrlara degişli misden ýasalan teňňe bölekleriniň, döwük aýna gap-gaçlaryň, IX, X, XI we XII asyryň birinji ýarymyna degişli küýzeleriň galyndylarynyň duş gelendigi bellenip geçilýär.

   Dargan galanyň galyndylarynda gözleg işlerini geçirenler onuň örän berk gala bolanlygyna we onuň golaýynda Darganata atly şahsyň guburynyň barlygyna göz ýetiripdirler. Şeýle-de bu ýerde VIII asyrda Horezmde ady belli arap şahsy Abu Muslim piriň guburynyň barlygy bellenip geçilýär.

   Öz döwründe Dargan galanyň deýeleýän meýdany uly bolup, onda çörek bişirlýän, mal, odun saklanýan ýer, bazar we başga-da gerekli binalary bolupdyr. Şeýlelikde, Dargan şäheri mongollaryň çozuşlaryna çenli döwürde 50 geltardan az bolmadyk meýdany eýeläpdir we XII asyryň birinji ýarymyna çenli gülläp ösüpdir.

   Gyzgala we Ýigitgala. Galalaryň hakyky atlarynyň belli bolmandygy sebäpli ýerli ilat arasynda olara “Gyzgala” we “Ýigitgala” dýip at dakypdyrlar. Galalar arheologiýa ýadygärligi bolup, Amyderýanyň sag kenarynda Amyderýa döwlet tebigy goraghanasynyň çäginde beýik baýyrlygyň üstünde ýerleşýär. Olaryň galyndylary häzirki döwre çenli saklanyp galypdyr.

Gyzgala bişen kerpiçlerden we dag daşlaryndan bina edilipdir. Onuň girelgesiniň üstünde uly arkasy şu günki günlere çenli saklanyp galypdyr. Häzirki wagtda saklanyp galan diwarlarynyň galyndylaryndan onuň uly şäher bolandygyny çaklamak mümkin. Gönüburçly jaýlaryň onlarçasyny anyklamak bolýar. Şeýle-de tegelenip örülen ymaratyň diwarlarynyň galyndysy bu binanyň haýsydyr bir ammar üçin ýa-da dini maksatlar üçin peýdalanylan bolmagy mümkin diýen çaklamany öňe sürmäge esas berýär. 

   Gyzgalanyň uzynlygy 420 metr, ini 180 metr. Galanyň diwarynyň galyňlygy 1,5-2,0 metre, beýikligi 10 metre barabardyr. Ýokarda atlary agzalýan galalar Horezm şanyň döwrüne ― XI-XIII asyrlara degişlidir. Ol döwürlerde Horezm şalygy musulman dünýäsiniň demirgazyk böleginde iň güýçli döwlet bolupdyr. Ol galalar harby-goranyş maksady bilen Horezm şasy Il Arslanyň (1156-1172 ýý.) buýrugy bilen gurlupdyr. Galada hemişelik harby garnizon saklanypdyr. Horezm şalygy öz çägini giňeltmek maksady bilen goňşulykda ýerleşýän Buharany we Samarkandy basyp almaga synanyşypdyr. Ilkinji geçirilen ýörişleri şowsuz bolandan soň, goşunlara orta ýolda dynç bermek maksady bilen, Gyzgala we Ýigitgala galalary gurlupdyr. Gyzgalanyň suw bilen üpjünçiligini gizlin saklamak maksady bilen, ýeriň aşagyndan käriz gazylyp, ol gözbaşyny 2 kilomer  daşlykda ýerleşýän Ýigitgaladan alypdyr.

   Galalar 1220-nji ýylda mongollar tarapyndan weýran edilipdir. Halk arasynda olar barada gyzykly rowaýatlar hem bar. Nargyz we Kükürtli galalary hem şol döwürlerde gurlupdyr.

  Nargyz gala. Amyderýa döwlet tebigy goraghanasynyň çäginde ýerleşýär. Arheolog G. Gutlyýew bu ýadygärlikde bolup, onuň irki orta asyrlarda gurlandygyny we orta asyryň ahyrlaryna çenli ençeme gezek bejerilip, dikeldilendigini belleýär. Onuň şu günki günlerde-de uly we beýik diwarlary uzaklardan görünýär. Galanyň diwarlarynda toprak arhitekturasynyň orta asyr jaý gurluşygynyň aýratyn tilsimleri, usullary ulanylypdyr, ýagny burçlarynda we diwarynyň ganatlarynda tegelenip edilen diňleri bar. Bu diňleriň aşagy biraz uly edilip, soňra ýuwaş-ýuwaşdan içine bakan inçelip gidýär. Galanyň gurluşy harby häsiýetli bolup, onuň burçundaky diňleri gözegçilik etmäge niýetlenendir.

  Hakykatdan-da, bu harby gala Horezmiň şasy Il Arslan ýa-da onuň ogly Soltan şah (1156-1172) tarapyndan goşunlara wagtlaýyn dynç bermäge duralga hökmünde gurlupdyr we galada hemişelik harby garnizon hem saklanypdyr. Ol 1220-nji ýylda mongollaryň harby ýörişinde weýran edilipdir. Nargyz gala barada il içinde saklanyp galan birnäçe rowaýatlar bar. Nargyz adynyň manysy belli däl. Ýerli ilat ony rowaýat esasynda “Ner gyz” diýip düşündirýär (S. Ataniýazow, 1980).

Geçmişde ata-babalarymyzyň uly galalary, şäherleri, kerwensaraýlary gurup, görkezen zähmetsöýerligine, edermenligine buýsanýarys. Olary hormat bilen ýatlamak ýaly däp-dessurlarymyzy ýöretmek, ýurdumyzyň parahat we asuda bolmagyna, sazlaşykly we okgunly ösmegine, halkymyzyň şu günki we ertirki döwletli işleriniň rowaçlanmagyna goldaw berer. Şöhratly taryhymyzy, gadymy arhieologiki ýadygärlikleri öwrenmek, olary aýawly gorap saklamak we geljek nesillerimize ýetirmek boýunça öňde goýýan belent wezipeleri ýerine ýetirmek her birimiziň mukaddes borjumyzdyr.