Goňşy döwletiň goraghanasyna iş sapary gurnaldy
139 Pamir-Alaý dag gerşiniň iň günbatar şahasy bolan Köýtendaglary Türkmenistanyň we Özbegistan respublikasynyň arasynda ýerleşýär. Bu gerşiň günbatar ýapgydy doly Türkmenistana degişlidir, gündogar tarapy bolsa Özbegistan respublikasyna degişli bolup durýar.
Köýtendaglarynyň örän täsin we gaýtalanmajak tebigaty bolanlygy sebäpli, onuň iki tarapynda hem döwlet tebigy goraghanalary döredilendir. Köýtendagyň günbatar tarapynda Türkmenistanyň Daşky gurşawy goramak ministrliginiň Köýtendag döwlet tebigy goraghanasy 1986-njy ýyldan bäri hereket edýär. Bu gerşiň gündogar tarapynda bolsa Özbegistan respublikasynyň Ekologiýa, Daşky gurşawy goramak we howanyň üýtgemegi ministrliginiň Surhan döwlet goraghanasy hem 1986-njy ýylda döredilen. Köýtendaglarynda Türkmenistanyň we Özbegistanyň Gyzyl kitabyna girizilen seýrek duşýan Burma şahly teke, dag goçy, geçigaplaň ýaly haýwanlar goralyp saklanýar. Elbetde bu haýwanlar möwsümleýin we howa ýagdaýlaryna görä göçýän haýwanlar hasaplanýar. Şol sebäpli hem bu haýwanlaryň iki döwletiň çägindäki sanlaryny, populýasiýasynyň ýagdaýyny ylmy taýdan öwrenmek, olary gorap saklamak wajyp meseleleriň biri bolup durýar.
Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň “Conservation X Labs” labaratoriýasynyň Merkezi Aziýa maksatnamasynyň çäklerinde Uly landşaftlary goramak merkeziniň (CLLC) gatnaşmagynda 2024-nji ýylyň 14-23-nji ýylyň dekabry aralygynda Özbegistan respublikasynyň Termez şäherinde “Köýtendag bilen Surhan goraghanalaryň arasynda ekoulgamlaryň arabaglanşygy” atly maslahat geçirildi. Maslahata Türkmenistanyň Daşky gurşawy goramak ulgamyna degişli bolan işgärleriň wekilleri gatnaşyp, Özbegistan Respublikasynyň Termez şäherinde we Özbegistanyň Surhan döwlet goraghanasynyň çäklerinde iş saparynda boldular.
Bu taslama Türkmenistanyň Daşky gurşawy goramak ministrligi we Amerikanyň Birleşen Ştatlarynyň Gowşak (kritiki) ekoulgamlar boýunça hyzmatdaşlyk gaznasy bilen Özara düşünişmek Memorandumyna laýyklykda, we Türkmenistanyň Daşky gurşawy goramak ministrliginiň we Özbegistan respublikasynyň Ekologiýa, daşky gurşawy goramak we howanyň üýtgemegi ministrliginiň goldawy bilen amala aşyrylýar.
Taslamanyň esasy maksady, Köýtendag gerşiniň biologiki dürlüligini gorap saklamak, Özbegistan bilen hyzmatdaşlygyň ýola goýmak arkaly UNESKO-nyň Bütindünýä miras komitetine tabşyrmak üçin “Köýtendag dag ekoulgamy” atly transmilli nominasion resminamany taýýarlamaga goldaw bermekden ybarat.
Iş saparynyň esasy maksatlary aşakdakylardan ybarat.
- Surhan döwlet goraghanasynyň tebigy ýerlerini goramak, gözegçilik etmek we ylmy-gözleg işlerini geçirmek boýunça tejribe alyşmak;
- meýdan gözegçilik işleri geçirilende SMART ulgamyny iş ýüzünde ulanmak, SMART gözegçiligini alyp barmak bilen baglanyşykly bolup biljek ýalňyşlyklary we meseleleri kesgitlemek we olary çözmegiň usullary.
- “Köýtendag we Surhan goraghanalarynyň arasynda ekoulgamlaryň arabaglanyşygy” atly okuw-maslahata gatnaşmak.
Bu iş saparyna Türkmenistanyň Daşky gurşawy goramak ministrliginiň Ösümlik we haýwanat dünýäsini goramak müdirliginiň başlygynyň orunbasary, Biodürlilik boýunça ylmy bölüminiň başlygy Mahmytgurban Dosow, CLLC taslamasynyň başlygynyň kömekçisi Islam Annamamedow, Köýtendag döwlet tebigy goraghanasynyň direktorynyň orunbasary Serdar Çöliýew, Köýtendag döwlet tebigy goraghanasynyň ylmy bölüminiň başlygy Şaniýaz Meňliýew, CLLC-niň halkara hyzmatdaşlyk boýunça hünärmeni Gabriel Oppler, Özbegistan Respublikasynyň Ylymlar akademiýasynyň zoologiýa instituty ylmy işgäri Mariýa Grssina, Özbegistan Respublikasynyň Ekologiýa, daşky gurşawy goramak we howanyň üýtgemegi ministrliginiň bölüm müdiri Sarwar Ahmedow we Surhan döwlet goraghanasynyň ýolbaşçylary hem-de wekilleri gatnaşdylar.
Iş saparynyň ilkinji üç gününiň dowamynda Surhan döwlet goraghanasynyň Hatak, Tangiduwal, Hojagyssar, Baglydere, Şalkan we Beşbulak ýaly bölümlerinde ylmy-meýdan we gözegçilik işleri geçirildi. Netijede bu ýerlerde jemi 150 başdan gowrak burma şahly teke, 6 baş mojek, 5 sany ýekegapan, 20-den gowrak Humaý guşy, 20-den gowrak dazzarkel, 3 sany sakgally garaguş, 3 sany bürgüt, 1 sany gajar hasaba alyndy. Bulardan başgada bu bölümlerde towşanyň, ýekegapanyň, oklukirpiniň we beýleki haýwanlaryň aýak yzlaryna kän duş gelindi.
Baglydere bölümindäki Ajinakamar we Tekehana atly gowaklara barlyp görüldi.
Iş sapary döwründe ýere galyň gar örtügi düşüp, aňzakly sowuk bolanlygy sebäpli goraghananyň işgärleri ýabany haýwanlary emeli iýmitlendirmek boýunça biotehniki işleri geçirdiler.
Meýdan işleri geçirilen wagtynda SMART ulgamy peýdalanyldy. Netijede SMART gözegçiliginiň peýdaly taraplary we käbir kemçilikleri ýüze çykaryldy. Kemçilikleri düzetmek boýunça maslahatlaşyldy.
Şaniýaz Meňliýew we Gabriel Oppler Özbegistan Respublikasynyň döwlet telewideniýesine Köýtendaglarynyň biodürlüligi, geçirilýän iş saparynyň, taslamalaryň, okuw-maslahatynyň maksatlary barada interwýu berdiler.
Meýdan işleriniň soňky güni hünärmenler Şerabad şäherinde ýerleşýän Surhan döwlet goraghanasynyň merkezi edarasyndaky ylmy-tebigat muzeýi bilen ýakyndan tanyşdylar.
Iş saparynyň soňky iki gününde Termez şäherinde Gabriel Oppler tarapyndan alnyp barylan “Baglanyşygy (bitewilik) gorap saklamak, Surhan döwlet goraghanasy üçin ekologik geçelgeleri ösdürmek” atly okuw maslahat bolup geçdi.
Okuw-maslahatyň başynda Daşky gurşawy goramak ministrlikleriniň wekilleriniň, CLLC-niň wekiliniň, Termez döwlet uniwersitetiniň professor-mugallylarynyň tanyşlyk çykyşlary diňlenildi.
Soňra okuw-maslahata çagyrylan gatnaşyjylar çykyş etdiler. Ondan soň gatnaşyjylar kiçi toparlara bölünip, ekologik geçelgeler bilen baglanyşykly dürli meseleler boýunça pikir alyşdylar, çözgütleri, pikirleri durmuşa geçirmegiň usullaryny teklip etdiler.
Maslahatyň dowamynda goraghananyň has möhüm ýerleri, gorag zolagy we ýanaşýan çäkleri boýunça meseleleri çözmegiň mümkin ýollary kesgitlenildi.
Mundan başga-da, Köýtendag we Surhan goraghanalaryna transmilli UNESKO-nyň Bütindünýä tebigy miras sanawyna onuň komitetine goşmak üçin meýilleşdirilýän nominassion resminama barada hem maslahat geçirildi. Häzirki wagtda nominassion işler CLLC taslamasynyň çäginde alnyp barylýar. Şunuň bilen birlikde taslamasynyň çäginde gelejekde amala aşyrylamly işler ara alnyp maslahatlaşyldy.
Köýtendag döwlet tebigy goraghanasynyň
Ylmy bölüminiň başlygy Şanyýaz Meňliýew
