Soňky onýyllyklarda öňdebaryjy adamzat tebigaty goramak we ekologiýa meseleleri barada habardarlygy ýokarlandyrmak maksady bilen giň gerimli çäreleri gurnap, ekologiýa baýramçylyklaryna has-da köp üns berýär. Ekologiýa baýramçylyklary we çäreleri ekologiýa medeniýetiniň kemala gelmegine, raýatlaryň tebigy baýlyklary saklamakda we döwletiň durnukly ösmeginde gatnaşmagyna itergi berýär. Olar döwlet ekologiýa syýasatyny goldaýar we Türkmenistanyň tebigaty goramak boýunça halkara başlangyçlaryna gatnaşygyny berkidýär. Bu baýramçylyklar bilelikdäki jogapkärçiligi ösdürýär we häzirki zaman ekologiýa kynçylyklaryny çözmekde däp bolan çemeleşmeleriň ähmiýetini nygtaýar.
Aşakda, Türkmenistanyň biodürlüligi we daşky gurşawy goramak bilen baglanyşykly 32 sany ekologiýa senesi boýunça gysgaça seljerme berilýär. Olaryň aglabasy – 28 sanysy halkara derejesine eýe bolup, olaryň hatarynda Nowruz baýramy hem bar, ol şol bir wagtyň özünde milli baýramçylyk hökmünde hem bellenilýär. Baýramçylyklaryň arasynda ýene 4-si milli häsiýete eýe bolup, olar şulardan ybarat: Türkmen bedewiniň baýramy, Türkmen alabaýynyň baýramy, Ylym güni we Suw damjasy – altyn dänesi.
Ekologiýa seneleriniň senenamasy:
2-nji fewral — Bütindünýä suw-batgalyk ýerleriniň güni (SBÝG) — bu ekosistemalaryň suw deňagramlylygyny we tebigatyň durnuklylygyny saklamakdaky ähmiýetine jemgyýetiň we hökümetleriň ünsüni çekmek üçin niýetlenen möhüm waka bolup durýar. Türkmenistanda bu senäni bellemek üçin mekdeplerde, ýokary okuw mekdeplerinde we tebigaty goramak edaralarynda SBÝG-iň biodürlüligi goramakdaky, suw serişdelerini dolandyrmakdaky we howanyň üýtgemegine garşy göreşde orna bagyşlanan bilim beriji leksiýalar we seminarlary geçirilýär. Döwlet köpçülikleýin habar beriş serişdeleri SBÝG-iň ekologiýa we ykdysady ähmiýetini nygtap, ýörite materiallary taýýarlap görkezýär. 2009-njy ýyldan bäri Ramsar konwensiýasynyň agzasy hökmünde Türkmenistan suw-batgalyk ýerlerini goramak we olary durnukly peýdalanmak boýunça halkara hyzmatdaşlygy alyp barýar. Bu ugurda ýörite bilim beriji başlangyçlara aýratyn üns berilýär, çünki olar şeýle ýerleriň geljekki nesiller üçin ähmiýetini açyp görkezmäge kömek edýär.
3-nji mart — Bütindünýä ýabany tebigat güni, BMG-niň Baş Assambleýasy tarapyndan 2013-nji ýylda döredilen baýramçylykdyr. Bu sene, 1973-nji ýylda flora we faunanyň seýrek görnüşleriniň söwdasyny kadalaşdyrýan SITES konwensiýasynyň kabul edilmeginiň hormatyna döredildi. Türkmenistan bu konwensiýa 2024-nji ýylda goşuldy we ýurduň tebigaty goramak hem-de ýabany haýwanlaryň söwdasyna gözegçilik etmek boýunça tagallalaryny güýçlendirdi. Bu gün ýabany tebigatyň gözelligini we dürlüligini nygtamaga, onuň gowşaklygyny ýatlatmaga we gysga wagtlaýyn peýdany gözläp, gaýybana görnüşleriň ýok bolmagyna sebäp bolýan brakonerlik meselelerine üns çekmäge gönükdirilendir.
20-nji mart — Ýer güni (22–23-nji aprelde has giňden bellenilýär).
21–22-nji mart — Baharyň milli baýramy Nowruz Türkmenistanda giňden bellenilýär we tebigat bilen çuňňur baglanyşygy sebäpli ekologiýa baýramçylygynyň hataryna girýär. Nowruz ýaz deňeşmesini alamatlandyryp, tebigatyň täzeden janlanmagyny we täze ýylyň başlanmagyny aňladýar. Bu baýram ekerançylyk däpleri, topraga we onuň hasyllylygyna hormat goýmak bilen baglydyr. Şu günlerde baglara we meýdanlara aýratyn üns berilýär, ýaş agaçlar oturdylýar, bu bolsa ýaşyl zolaklaryň artmagyna we daşky gurşawy goramaga itergi berýär. Nowruz baýramynyň öňüsyrasynda köpçülikleýin agaç oturdylýar, bu çärä mekdep okuwçylary, talyplar, döwlet edaralarynyň we hususy guramalaryň işgärleri gatnaşýarlar. Adamlar öýlerini we töweregini arassalap, hapalary aýyrýarlar, bu bolsa ekologiýa arassalygynyň ideýasyny öňe sürýär. Nowruz däp-dessurlarynyň biri bolan möwsümleýin ýerli önümlerden tagam taýýarlamak durnukly ekerançylyga we iýmit galyndylarynyň azaldylmagyna goşant goşýar. Şeýlelikde, Nowruz diňe bir medeni däl, eýsem ekologiýa baýramy bolup, tebigata, onuň tebigy sikllaryna we baýlyklaryna hormat goýmagyň ähmiýetini görkezýär.
21-nji mart — Bütindünýä tokaý güni. Bu gün BMG-niň Baş Assambleýasy tarapyndan 2012-nji ýylda döredildi we ilkinji gezek 2013-nji ýylda bellendi. Bu senäniň maksady tokaýlary goramagyň, howanyň üýtgemeginiň täsirlerini ýeňilleşdirmegiň we ýurtlaryň bu ugurlardaky hyzmatdaşlygynyň ähmiýetini görkezmekdir. Türkmenistanda bu baýram agaç ekmek, leksiýalar, sergiler we tebigaty goramak çäreleri bilen bellenilýär. Hususan-da tokaý meýdanlaryny giňeltmek ileri tutulýar, sebäbi bu çöl we daglyk zolaklar ýaly tebigy sebitleriň saklanmagy üçin möhümdir. Tokaý güni ýaşyl baýlyklary goramak we durnukly ösüş üçin bilelikdäki tagallalaryň zerurdygyny ýatladýar. Türkmenistan durnukly tokaý hojalygyny we tebigy baýlyklary goramagy maksat edinýän halkara başlangyçlaryna gatnaşýar. Bu gün tokaý meýdanlaryny goramagyň möhümdigini ýatladýar.
22-nji mart — Bütindünýä suw güni (ýa-da suw serişdelerini goramak güni). Bu sene 1993-nji ýyldan bäri Bütindünýä suw üpjünçilik birleşigi we ÝUNESKO-nyň başlangyjy bilen köp ýurtlarda bellenilýär. Türkmenistanda bu sene bilen baglanyşykly "Suw damjasy — altyn dänesi" atly milli baýramçylyk aprel aýynyň ilkinji ýekşenbesinde geçirilýär. Bu baýramçylyk diňe bir suw hojalygy işgärlerini däl, eýsem tebigy suw çeşmeleriniň, ýerleriň we baýlyklaryň ulanyjylaryny hem öz içine alýar. Paýtagtda we welaýatlardaky iri melioratiw desgalarda baýramçylyk mynasybetli dürli çäreler, şeýle hem folklor toparlarynyň çykyşlary guralýar. Mundan başga-da, 28-nji awgustda Suwuň hapalanmagyna garşy hereketiň halkara güni bellenilýär. Bu gün suw serişdelerini arassa saklamagyň, olary hapalanmakdan goramagyň we hemmeler üçin arassa agyz suwuny elýeterli etmek bilen baglanyşykly meselelere üns çekýär.
1-nji aprel — Bütindünýä guşlar güni. Her ýyl planetanyň ähli ýerinde Bütindünýä guşlar güni bellenýär. Bu gün 1894-nji ýylda ABŞ-da döredildi we köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň üsti bilen dünýäde meşhurlyk gazandy.
7-nji aprel — Bütindünýä saglyk güni. Bu gün 1950-nji ýylda Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasy (BSGG) tarapyndan döredildi. Türkmenistanda bu baýramçylyk, däp bolşy ýaly, bedenterbiýäniň we saglygyň ähmiýetine ünsi jemleýän çäreler bilen bellenýär. Esasy çärelere, adatça, prezidentiň hem gatnaşýan köpçülikleýin welosiped ýaryşy degişlidir. Bu çäre sport we sagdyn durmuş ýörelgelerini, aýratyn hem ýaşlaryň arasynda, wagyz etmek maksady bilen geçirilýär. Şeýle hem saglygyň goragyna bagyşlanan leksiýalar, sergiler we seminarlar guralýar. Köplenç bu baýramçylyk gününde raýatlar mugt medisina hyzmatlaryndan peýdalanyp, lukmanlaryň maslahatyny alýarlar.
8-nji aprel — Halkara haýran galdyryjylar zyňak baýramy. Bu baýramçylyk, esasan, dünýäniň zooparklaryny goldamak, olardaky haýwanlaryň goragyny üpjün etmek, jemgyýeti düşündirmek we nesli tükenmek howpy abanýan görnüşleri gorap saklamak üçin bellenýär.
22–23-nji aprel — Bu seneler bilelikde üç sany baglanyşykly ekologiýa senesini emele getirýär: global meseleler bilen tanşyp (20-nji mart), olary çözmek üçin amaly çäreleriň ýerine ýetirilmegi (22-nji aprel) we bu çäreleriň milli derejede durmuşa geçirilmegi (23-nji aprel). 20-nji mart — Ýer güni, 22-nji aprel — Ene Ýeriň halkara güni, 23-nji aprel — Parklaryň ýörişi ýaly möhüm seneler tebigatyň, biodürlüligiň we ýaşyl sebitleriň ähmiýetini nygtaýar.
Apreliň soňky ýekşenbesi – Türkmen bedewiniň milli baýramy. Ahal-teke bedewleriniň şöhratyny we türkmen milli mirasynyň nyşany bolan meşhur ahal-teke atlaryna bagyşlanan her ýyl geçirilýän baýram. Bu günde ahal-teke bedewleriniň güýçliligi, çeýeligi we owadanlygy görkezilýän çapyşyklary we at üstündäki bäsleşikler guralýar. Şeýle hem, tohumynyň iň gowy wekilleriniň sergileri we milli lybasly çapyksuwarlar bilen baýramçylyk şüweleňleri geçirilýär. Ahal-teke tohumyny saklamakda we ösdürmekde goşant goşan atşynaslar, tälimçiler we çapyksuwarlar baýraklara mynasyp edilýär. Baýram aýdym-sazlar, tanslar, halk döredijiligi sergileri we sungat harytlarynyň bazarlary bilen utgaşdyrylýar. Ahal-teke bedewleri diňe bir Türkmenistanyň nyşany däl, eýsem onuň taryhynyň, medeniýetiniň we ekologiýa filosofiýasynyň bir bölegi hökmünde kabul edilýär.
Maý aýynyň ikinji şenbe güni – Bütindünýä göç edýän guşlaryň güni. Bu baýram ýylda iki gezek – maý aýynyň ikinji şenbe güni (ýazda) we oktýabr aýynyň ikinji şenbe güni (güýzde) bellenilýär. Gürrüň göç edýän guşlaryň migrasiýa ýollaryny, ýaşaýyş ýerlerini we biodürlüligini goramagyň ähmiýetine ünsi çekmekden gidýär. Türkmenistanda guşlaryň göç ýollarynyň möhüm duralgalaryna ünsi çekmek maksady bilen seminarlary, leksiýalary we ekologiki çäreleri guramak zerur bolup durýar. Şeýle-de, sosial ulgamlarda we metbugatda maglumat bermek, "birdwatching" (guş synlamak) ýaly çäreler hem gurnalýar. Bu çäreler halkara hyzmatdaşlygy we birek-biregiň gatnaşygyny talap edýär. Türkmenistanda bu gün 2021-nji ýylda ýurduň Göç edýän Ýabany Haýwan Türgenleşikleri Goraýyş Konwensiýasyna (CMS) we Afro-Ewraziýa Suwda Ýaşaýan Göç Guşlary Goraýyş Ylalaşygy (AEWA) goşulmagy bilen aýratyn ähmiýete eýe boldy.
12-nji maý — Ekologiki bilimler güni 1972-nji ýylda Stokgolmda geçirilen BMG-niň Daşky Gurşaw Maslahatynda ekologiki bilimi ýokarlandyrmak boýunça halkara maksatnamanyň kabul edilmegi bu baýramyň esasyny düzdi. Türkmenistanda bu gün her ýyl däl-de, käbir ýyllarda daşky gurşaw baradaky düşünjäni we ekologiki medeniýeti ösdürmek üçin çäreler geçirilýär. Sergiler, leksiýalar, tegelek stollar we tebigy zolaklary arassalamak boýunça çäreler gurnalýar. Şeýle çäreler daşky gurşaw goragy, howanyň üýtgemegine garşy göreş we biodürlüligi saklamak ýaly meseleler boýunça habardarlygy ýokarlandyrýar.
18-nji maý — Halkara Ösümlikler güni. 2012-nji ýylda Ösümlik Ylymlary boýunça Ýewropa Guramasy (EPSO) tarapyndan döredilen bu gün ösümlik dünýäsi bilen baglanyşykly bilimleri wagyz etmek we ösümlikleriň Ýeriň durmuşyndaky ähmiýetine üns çekmek maksady bilen bellenilýär. Bu gün bize ösümlikleriň durmuşymyzyň binýadyny nähili döretýändigi, ekosistemalary goldaýandygy, şeýle hem howanyň üýtgemegi we azyk howpsuzlygynyň üpjün edilmegi ýaly global kynçylyklary çözmekde olaryň ähmiýetli ornuny ýene bir gezek öwrenmek üçin mümkinçilik berýär. Bu nukdaýnazardan Aşgabatda ýerleşýän Milli Botanika bagy ýurdumyzyň ösümlik dünýäsi bolan floranyň goragyna uly goşant goşýar.
22-nji maý — Halkara Biologik Dürlülik güni. 2001-nji ýyldan bäri her ýyl bellenilýän bu gün Türkmenistanda aýratyn ähmiýete eýe bolup, ýurduň baý tebigy mirasy bilen baglanyşykly çäreler geçirilýär. Okuw jaýlarynda leksiýalar we seminarlar guralýar. Agaç nahallaryny oturtmak, tebigy ýerleri arassalamak we daşky gurşawy gowulandyrmaga gönükdirilen beýleki çäreler geçirilýär. Köpçülikleýin habar beriş serişdeleri we milli telewideniýe arkaly biologik dürlüligiň ähmiýeti we ony goramagyň zerurlygy barada maglumat ýaýradylýar. Türkmenistan örän baý biologik dürlüge eýe. Umuman aýdanyňda, bu ýerde 3000-e golaý ösümlik görnüşi bar, olaryň köpüsi endemikdir. Çöl ösümlikleri (saksawul, düýe çalysy, sowda ösümlikler) we dag ösümlikleri (gadymy hoz, pistesi tokaýlar) giňden ýaýrandyr. Şeýle hem dürli görnüşli beýleki tebigat ýaşaýjylary, şol sanda 700-den gowrak süýdemdiriji haýwanlar bar. Köp görnüşler Türkmenistanyň Gyzyl Kitabyna girizilendir. 1996-njy ýyldan bäri Türkmenistan Biologik Dürlüligi Goramak boýunça Konwensiýanyň (CBD) agzasy bolup, bu halkara şertnama biologik dürlüligi gorap saklamaga, ony durnukly ulanmaga we genetiki çeşmelerden alnan peýdalary adalatly paýlamaga gönükdirilendir. Bu konwensiýanyň çäklerinde Türkmenistan ekosistemalary goramak we aýratyn goralýan tebigy ýerleriň ulgamyny ösdürmek boýunça milli strategiýalary durmuşa geçirýär.
22-nji maý — Halkara pyşdyl güni. Bu gyzykly baýram ilkinji gezek 2000-nji ýylda Amerikan pyşdyllary Halas ediji Jemgyýetiniň başlangyjy bilen döredildi. Türkmenistanda bu gün göni bellenme tapmaýan hem bolsa, pyşdyllaryň ekosistemadaky möhüm ornuny unutmaly däl. Şeýle-de bolsa, olaryň sany ýaşaýyş ýerleriniň ýitmegi, howanyň üýtgemegi we adam işjeňligi sebäpli kemelýär. Türkmenistanda dört görnüş pyşdyl duş gelýär: iň köp duşýan ýerüsti görnüş — orta aziýa ýa-da sahra pyşdyl (Testudo horsfieldii) we ýarym suwly görnüşleri bolan batgalyk (Emys orbicularis), hazar (Mauremys caspica) we gyzyl gulakly (Trachemys scripta) pyşdyllar. Gyzyl gulakly pyşdyl Türkmenistanyň tebigaty üçin adaty däl görnüş bolup, ol öý haýwany hökmünde saklanýar we kähalatlarda tebigy suw howdanlaryna goýberilýär, bu bolsa ýerli ekosistemalara ýaramaz täsir edip biler.
26-nji maý — Bars güni. 2010-njy ýylyň 26-njy maýynda Altaýda ekologiýa baýramy hökmünde ilkinji gezek bellenen Gar barsynyň güni häzirki wagtda tebigaty goramagyň möhüm meselesine ünsi çekýär. Bişkek bolsa bu estafeta 2013-nji ýylyň 23-nji oktýabrynda goşuldy. Türkmenistanda bu gün gar barslary ýaşaýan ýurt däl, ýöne biziň ýurdumyzda - öziň barslarynyň - öňki aziýa pars alajagaplanyň (Panthera pardus saxicolor) gorag meselesi örän möhümdir. Goý, bizde-de — Türkmenistanda — şeýle baýram bolsun! Geliň, Bar gününi geçireliň — has takygy, Alajagaplan gününi! Türkmenistanda öňki aziýa alajagaplanlarynyň sany 100-den köp däl. Türkmenistan bu gymmatly haýwanlary goramakda CBD, CMS/CAMI we CITES ýaly halkara tebigaty goramak maksatnamalarynyň çäklerinde iş alyp barýar. Badhyz we Köpetdag goraghanalary bu görnüşiň goragynda möhüm orny eýeleýär. alajagaplanlar biziň ýurdumyzyň tebigy mirasynyň nyşany bolup, olaryň goragyny üpjün etmek Türkmenistanyň tebigaty goramak babatyndaky ileri tutulýan wezipeleriniň biridir. Bu çäreler ýitip gitmek howpy astyndaky bu görnüşiň goragyna aýratyn üns çekmek maksady bilen Halkara Uly pişikler gününiň (10-njy awgust) çäginde hem bellenip bilnerdi. (Serediň hem-de aşakda 23-nji oktýabr baradaky belläge).
5-nji iýunda – Daşky gurşawy goramak boýunça Bütindünýä güni (Tebigaty goramak pudagynyň işçileri güni). Bu gün ýurdumyzdaky esasy ekologiki baýram hasaplanýar. BMG tarapyndan bellenilen Daşky Gurşawy Goramak boýunça Bütindünýä Güni ähli ekologlaryň we tebigaty goramak guramalarynyň güni bolup, dünýädäki ekologiki meseleler we durnukly ösüş bilen baglanyşykly meseleler barada jemgyýetiň ünsüni çekmegiň esasy usullarynyň biridir.
12-nji iýunda – Ylym güni. Türkmenistanda bu gün ylmy-tehniki ösüşe we innowasiýalara aýratyn üns bilen bellenilýär. Bu senä gabatlanyp, halkara we milli çäreler, şol sanda forumlar, konferensiýalar, sergiler we sylag gowşuryş dabaralary guralýar. Esasy üns ýaş alymlary goldamaga gönükdirilýär. Mundan başga-da, Ylymlar güni, Türkmenistanyň energiýa, ekologiýa, çölleşmä garşy göreş, oba hojalygy, medeni mirasy öwrenmek we halkara ylmy hyzmatdaşlygy ösdürmek ýaly ugurlara goşan goşandyny nygtamak üçin mümkinçilik berýär.
17-nji iýunda – Çölleşmä we gurakçylyga garşy Bütindünýä güni. 1994-nji ýylda BMG-nyň Baş Assambleýasy tarapyndan döredilen bu gün her ýyl Çölleşmä Garşy BMG Konwensiýasynyň kabul edilen senesine bagyşlanyp bellenilýär. Bu konwensiýa çölleşmäniň giňden ýaýran mesele bolup durýan gurak sebitlerdäki topraklaryň zaýalanmagyna garşy ilkinji halkara şertnama bolup, 1996-njy ýylyň 26-njy dekabrynda güýje girdi. Türkmenistan bu gün bilen baglanyşykly çärelerde işjeň gatnaşyp, çölleşmä garşy göreşiň ähmiýetini nygtaýar. Ýurduň çäginde ilatyň suwy tygşytly peýdalanmagy we topraklary goramagy barada bilim we ekologiki çäreler geçirilýär. Meselem, agaç nahallaryny oturtmak, durnukly tebigy serişdeleri dolandyrmak boýunça seminarlary we çykyşlary guramak ýaly çäreler alnyp barylýar. Bu çäreleri BMG-nyň Ösüş Maksatnamasy (UNDP) we beýleki halkara guramalar goldaýarlar. Şeýle hem, Çöller Instituty we ýurdumyzyň ýeke-täk “Çölleri özleşdirmek meseleleri” žurnaly möhüm orny eýeleýär.
9-njy awgust – Halkara seýilgähi we zoologiýa baglary güni. Bu baýram biodürlüligi goramak we zoologiýa baglarynyň bilim hem-de medeni merkez hökmünde ornuny görkezmek maksady bilen bellenilýär. Türkmenistanda bu gün Merkezi Botanika bagy we Milli janly tebigy muzeýiniň (Aşgabat zoo-seýilgähi) işi bilen baglydyr. Bu guramalar, esasan, haýwanlary saklamagyň standartlaryny gowulandyrmak we jemgyýeti tebigaty goramak meseleleri bilen habarly etmek boýunça çäreleri amala aşyrýarlar. Bu gün mynasybetli ekskursiýalar, bilim maksatnamalary we jemgyýetçiligi tebigaty goramagyň zerurlygy barada habarly etmek boýunça çäreler guralmalydyr.
12-nji awgust – Hazar deňziniň Halkara güni. Bu baýram 2006-njy ýylda Hazar deňziniň ekologiki howpsuzlygyny goramak boýunça Halkara konwensiýanyň güýje girmegine bagyşlanyp döredildi. Türkmenistanda bu gün Hazar deňziniň täsin ekosistemasy we daşky gurşawy goramak meselelerine üns çekmek maksady bilen dürli medeni we ekologiki çäreler geçirilýär. Şol çäreleriň çäklerinde ylmy-amaly konferensiýalar, sergiler, bäsleşikler we medeni çäreler guralýar. Hazar deňziniň florasyny we faunasyny goramak hem-de tebigy serişdeleri durnukly ulanmak bilen baglanyşykly meseleler aýratyn üns merkezinde durýar. Şeýle çäreler köplenç Awaza syýahatçylyk zolagynda geçirilýär.
Awgust aýynyň soňky dynç günleri – Ýarganatlylar gijesi. Bu gün dünýäde iň özboluşly ekologiki baýramlaryň biri hökmünde bellenilýär we ýarganatlylaryň (ylym boýunça ýarganatlylar - Chiroptera, eskidigä atlandyrylýan - uçýan syçanlar) goragyna üns çekmek maksady bilen geçirilýär. Dünýäde ýarganatlylaryň 1400 görnüşi bar, Türkmenistanda bolsa olaryň 26 görnüşi duş gelýär we olar aýratyn goraga mätäçdir. Ýarganatlylaryň sanyna howp salýan meseleler: ýaşaýyş ýerleriniň ýitirilmegi, pestisidleriň ulanylmagy, ýaşaýyş ýerleriniň hapalanmagy, adamlaryň negatiw garaýyşlary we howanyň üýtgemegi bolup durýar. Ýarganatlylary goramak üçin aýratyn goraghanalary döretmek, ilatyň arasynda düşündiriş işlerini geçirmek we olaryň sanyna gözegçilik etmek möhüm ähmiýete eýedir.
28-nji awgust – Suw hapalanmagyna garşy göreş boýunça Halkara hereketler güni
4-nji oktýabr – Dünýä haýwanlaryny goramak güni (World Animal Day). Bu gün tutuş dünýäde baýram edilýär we ähli haýwanlary, şol sanda öý haýwanlaryny, ýabany we oba hojalyk haýwanlaryny öz içine alýar. Käbir ýurtlarda diňe öý haýwanlaryna bagyşlanan gün 30-njy noýabrda bellenilýär. Ol öý haýwanlarynyň adamlaryň durmuşyndaky orny we olara ideg etmegiň ähmiýeti bilen baglanyşyklydyr. Mundan başga-da, awgust aýynyň üçünji şenbe güni köçe haýwanlaryna degişli meseleleri çözmek bilen bagly bellenilýär. Bu üç gün biri-birinden tapawutly mazmun bilen ähmiýetlidir. Dünýä haýwanlaryny goramak güni haýwan dünýäsini we olary goramak üçin adamlaryň tagallalaryny birleşdirmek maksady bilen bellenilýär. Adatça, şol gün dürli çäreler, haýyr-sahawat aksiýalary we bilim bermek maksatnamalary geçirilýär. Bu günüň esaslandyrylan senesi 1931-nji ýylda Florensiýada (Italiýa) geçirilen Tebigaty goramak hereketiniň Halkara kongresinde karar edilipdir. Emma baýramyň taryhy 1925-nji ýyla, nemes ýazyjysy we kinology Genrih Zimmermanyň başlangyjy bilen Berlinde 24-nji martda geçirilen Haýwanlary goramak gününe degişli. Soňra, Zimmermanyň teklibi bilen, 4-nji oktýabr gününiň halkara güni hökmünde kabul edilmegi karar edilipdir we şol wagtdan bäri bu gün her ýyl bellenilýär. 1986-njy ýylda Ýewropa Geňeşi tejribe haýwanlaryny goramak boýunça Konwensiýany kabul etdi, 1987-nji ýylda bolsa öý haýwanlaryny goramak boýunça Konwensiýany kabul etdi. Köp ýurtlaryň kanunçylygyna haýwanlara rehimsiz garamak üçin jogapkärçilik göz öňünde tutulýar. 10-njy dekabr – Haýwan hukuklarynyň halkara güni (International Animal Rights Day) 1998-nji ýylda döredildi we 1948-nji ýylda kabul edilen Adam hukuklarynyň ählumumy deklarasiýasynyň ýyl dönümine gabatlanyldy. Bu gün haýwanlaryň-da adamlaryňky ýaly ýaşaýyş, erkinlik we ejir çekmezlik hukuklarynyň bardygyny bellemek üçin döredildi. Şeýle-de, 24-nji aprel – Laboratoriýa haýwanlaryny goramagyň halkara güni hökmünde bellenilýär. Bu baýram 1979-njy ýylda Haýwanlara agyr synaglara garşy halkara assosiasiýasy (International Network for Humane Education) tarapyndan döredilip, BMG tarapyndan goldanyldy. 2019-njy ýyldan bäri haýwan hukuklaryny goraýjy guramalaryň işi giňelip, şol guramalar zyňylýan haýwanlardan başlap, öý haýwanlaryna çenli ähli babatda hereket edýär. Köp şäherlerde haýwanlara kömek edýän meýletinçiler işleýärler. Şeýle hem, haýwanat baglarynyň işgärleri (kiperler) bu toparlaryň bir bölegi bolup bilerler.
6-njy oktýabr – Dünýä ýaşaýyş ýerlerini goramak güni. Bu baýram 1979-njy ýylda Ýewropada ýabany tebigatyň we ösümlik dünýäsini goramak boýunça Konwensiýa çäginde esaslandyryldy. Adamzat hojalyk işleri sebäpli köp haýwan öz tebigy ýaşaýyş ýerlerini ýitirýär, käbir görnüşler bolsa ýer ýüzünden ýok bolup gidýär. Bu baýram, ösümlik we haýwan dünýäsiniň baýlyklaryna ünsi çekmek üçin döredilen medeni baýram hökmünde bellidir.
Oktýabr aýynyň ikinji şenbe güni – Bütindünýä guşlara syn etmek güni (World Birdwatch). Bu baýram maý aýynyň ikinji şenbesinde-de bellenilýär. 1993-nji ýyldan bäri BirdLife International guramasy tarapyndan geçirilýän bu baýram guşlara professional we amatörleriň syn etmegi üçin döredildi. Häzirki wagtda 110-dan gowrak ýurtda, şol sanda Türkmenistanda-da guşlara syn etmek çäreleri geçirilýär.
Oktýabr aýynyň soňky ýekşenbe güni – Türkmen alabaýynyň baýramy. Türkmenistanyň milli buýsanjy we baýlygy hasaplanýan türkmen alabaýlary güýçliligi, çydamlylygy we gorag häsiýetleri bilen tanalýar. Bu baýram alabaýlaryň türkmen halkynyň taryhyndaky, durmuşyndaky orny we ähmiýetini bellemek maksady bilen döredildi. Baýramçylykda sergiler, bäsleşikler we medeni çäreler geçirilýär.
23 Oktýabr – 2013-nji ýylda Bişkekde (Gyrgyz Respublikasy) Gar barsy gorap saklamak boýunça Bütindünýä forumy geçirilipdi. Şondan bäri 23-nji oktýabr halkara derejesinde Gar barsynyň güni (International Snow Leopard Day) hökmünde bellenilýär. Bu görnüş ýok bolmak howpy abanýan haýwanlaryň hatarynda durýar, emma ol Türkmenistanda duş gelmeýär. Emma näme üçin bizde, Türkmenistanda hem Bars güni, has takygy – Alajagaplaň güni bellenilmesin?! (Şeýle hem ýokarda 26-njy maýy görüň).
25-nji oktýabr – Hazar düwleniň güni. Bu baýram Hazar deňziniň ýeke-täk deňiz süýdemdirijisi we endemiki görnüşi bolan düwleni (Phoca caspica) goramagyň zerurlygyny bellemek üçin döredildi.
20-nji noýabr – Dünýä guranlaryň güni. Bu baýram guranyň ekologiki ulgamlardaky ähmiýetini we olaryň başdan geçirýän howplaryna ünsi çekmek üçin döredildi.
15-nji dekabr – Bütindünýä daşky gurşawy goramak baradaky Bileleşen Milletler Guramasynyň (YUNEP) döredilen güni – daşky gurşawy goramak meseleleri bilen meşgullanýan BMG-niň esasy edarasy. Bu senä 1972-nji ýylyň 15-nji dekabrynda, daşky gurşawy goramak baradaky BMG-niň ilkinji konferensiýasynyň (Stokgolm şäheri) geçirilýän wagtynda ilkinji gezek mälim edildi. 2023-nji ýylyň 13-nji noýabrynda, Türkmenistan we YUNEP, Merkezi Aziýada tebigaty goramak we durnukly ösüş boýunça bilelikdäki tagallalaryň ähmiýetini nygtap, özara düşünişmek Memorandumy imzaladylar. Bu hyzmatdaşlyk, sebitde klimat tehnologiýalarynyň ornaşdyrylmagyna, bilim alyş-çalyşlaryna we innowasion taslamalaryň goldanmagyna gönükdirilendir. Hususan-da, bu, klimat tehnologiýalaryny çekmek üçin sebit programmalaryny işläp taýýarlamagy we klimat üýtgemeginiň meselelerini çözmäge kömek etmegi öz içine alýar.
Şeýlelikde, makalamyzda 32 sany sene beýan edildi, ýöne Türkmenistanda, aýratyn-da resmi taýdan ykrar edilmedik baýramçylyklar bilen bagly seneleriň sanynyň artmagy mümkin. Munuň ýurdumyzyň tebigaty goramak boýunça edaralarynyň we jemgyýetçilik guramalarynyň garaýyşlaryna bagly bolmagy ähtimal. Mysal üçin, Gulan güni. Türkmenistanda bu sene resmi baýramçylyk hökmünde ýok, başga ýurtlarda hem, hatda bu faunanyň wekili tebigy mirasyň nyşany bolan ýerlerdede, beýle gün bellenilmeýär. Şeýle-de bolsa, kulanyň goragyna ylmy we medeni nukdaýnazardan üns bermek dowam edýär, aýratyn-da bu haýwanlaryň tebigy gurşawda duş gelýän sebitlerinde. Elbetde, Türkmenistanda – türkmen kulanynyň (Equus hemionus kulan) watanynda, tebigy baýlyklaryň bu ýeke-täk wekili bolan bu haýwana degişli gün bolmaly. Şeýle sene, wagt geçmegi bilen, ekologiýa seneleriň kalendaryna girer diýip ynanýarys. Häzirki wagtda bolsa, bu senäni tebigaty goramak, ekologiki çäreler we az duş gelýän haýwan görnüşleriniň ähmiýetine ünsi çekmek maksady bilen geçirilýän bilim maksatnamalary bilen baglanyşdyryp bolar. Şeýle seneler Bütindünýä tebigy baýlyklary goramak güni (3-nji mart), Halkara biologik dürlüligiň güni (22-nji maý), Bütindünýä ýaşaýyş gurşawlaryny goramak güni (6-njy oktýabr) ýaly beýleki halkara baýramçylyklary bilen baglanyşyp biler. Bu günlerde ýitip barýan görnüşleriň gorag meseleleri ara alnyp maslahatlaşylýar.
Beýleki bir mysal: Balykçy we awçy güni. Dünýäniň dürli künjeklerinde bu gün dürli-dürli bellenilýär, emma halkara derejesinde bilelikde ykrar edilen baýramçylyk hökmünde ýok. Türkmenistanda hem beýle gün ýok. Şeýle seneler, balykçylyk we awçylyk diňe bir däp bolan işjeňlik bolman, eýsem, medeniýetiň, ykdysadyýetiň we ekologiýanyň möhüm bölegi bolan ýurtlar üçin aýratyn ähmiýete eýedir. Bu baýramçylyk dabaralary, sport çärelerini, bäsleşikleri we ekologiýa baýlyklarynyň rejeli ulanylyşyny wagyz etmek maksatly çäreleri öz içine alýar. Türkmenistanda bu baýramçylygy Haýwanlary goramak güni (4-nji oktýabr) ýa-da Bütindünýä suw-batgalyk ýerler güni (2-nji fewral) bilen baglanyşdyryp bolar, sebäbi ýurduň awçylyk ýerleriniň köp bölegi Ramsar Konwensiýasynyň çäginde goralan çäklerde ýerleşýär. Şeýle-de, türkmenleriň gadymy awçylyk däplerine bagyşlanan Milli elguşçy güni baýramçylygynyň döredilmegi hem örän möhümdir. Bu baýramçylyk balykçylary, awçylary we, esasanam, türkmen sakgal şahin awçylaryny birleşdirerdi. Şahin bilen aw etmegiň däplerine, onuň taryhyna, medeniýetine we bürgüt bilen işlemek sungatyna bagyşlanan sene Türkmenistanyň baýramçylyk kalendarynda möhüm ýer tutardy. Bu däp halkara derejesinde ýeke-täk baýramçylyk däl-de bolsa, 2010-njy ýylda şahin awçylygy UNESKO tarapyndan maddy däl medeni miras hökmünde ykrar edildi. Bu däp 11 ýurdy birleşdirdi, häzir bolsa olaryň sany 24-e ýetdi, şol sanda 2021-nji ýyldan bäri Türkmenistan hem goşuldy. Beýle baýramçylyk haýwanlaryň, hususan-da ýyrtyjy guşlaryň goragynyň ähmiýetini we Türkmenistanyň özboluşly medeni mirasynyň wagyz edilmegine goşant goşardy.
Ýene bir mysal – Türkmenistanda möhüm sene we ekologiýa seneleri bilen gönüden-göni baglanyşykly bolan 18-nji dekabr – Türkmenistanyň Tebigaty Goramak jemgyýetiniň döredilen güni. Bu jemgyýet 1968-nji ýylda döredilipdir (1978-nji ýyldan bäri IUCN agzasy), daşky gurşawy goramak we tebigy baýlyklary goramak işlerini wagyz etmek maksady bilen jemgyýetçilik guramasy hökmünde döredildi. Jemgyýetiň döredilmegi Türkmenistanda ekologiýa hereketiniň ösüşinde möhüm tapgyr boldy. Bu gurama tebigaty goramak meselelerinde döwlet edaralary bilen ilatyň arasynda baglanyşdyryjy köpri boldy. Jemgyýet köp sanly ekologiýa taslamalaryny başlatdy we käbir goraghanalaryň döredilmeginde, Türkmenistanyň ilkinji Gyzyl Kitabynyň (1985 ý.) taýýarlanmagynda we 1978-nji ýylda Aşgabatda geçirilen IUCN-iň 14-nji Baş Assambleýasyny guramakda möhüm orun eýeledi.
Türkmenistanda ekologiki baýramçylyklaryň ähmiýeti, esasanam daşky gurşawy goramak, biologiki dürlüligiň we durnukly ösüşiň wagyz edilmegi bilen baglanyşdyrylýar. Hususan-da, Suw-batgalyk ýerler güni (2-nji fewral), Bütindünýä daşky gurşaw güni (5-nji iýun) we Çölleşmä we gurakçylyga garşy göreş güni (17-nji iýun) ýaly çäreler aýratyn ähmiýete eýedir. Ramsar we Bonn konwensiýalary ýaly halkara şertnamalaryň möhüm ähmiýeti bellenilýär. Şeýle hem, ekologiki seneler türkmen halkynyň milli däp-dessurlaryny, tebigat bilen sazlaşygyny beýan edýän Nowruz we Türkmen at baýramy ýaly baýramçylyklara baglanyşykly bolup biler. Şeýle çäreler jemgyýetiň, döwletiň we halkara guramalarynyň daşky gurşawy goramak boýunça tagallalaryny birleşdirýär. Şol sebäpli ekologiki baýramçylyklar diňe bir tebigat bilen gatnaşyklary berkitmän, eýsem, esasy ekologiki meseleleriň çözgüdine we geljek nesiller üçin tebigy baýlyklaryň goralmagyna platforma bolup hyzmat edýär.